Türkiye Cumhuriyeti tarihinde silahlı kuvvetlerin idareye üçüncü açık müdahalesi olan 12 Eylül Askeri Darbesi’nin üzerinden 42 yıl geçti. Türkiye’yi büsbütün değiştiren müdahale sonrasında 650 bin kişi gözaltına alındı, 1 milyon 683 bin kişi fişlendi, 50 kişi idam edildi, 171 kişinin ‘işkenceden öldüğü’ belgelendi. Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı. 30 bin kişi siyasal sığınmacı olarak yurt dışına kaçmak zorunda kaldı. 388 bin bireye pasaport verilmedi. Yargılanan gazeteciler toplam 3 bin 315 yıl 6 ay mahpusa mahkûm oldu. 300 gazeteci akına uğrarken, 3 gazeteci silahla öldürüldü. 12 Eylül 1980-6 Kasım 1983 ortasında gözaltında yahut cezaevinde ölenlerin sayısı 183, açlık grevinde ölenlerin sayısı 5 olarak kayıtlara yansıdı.
Askeri darbenin hazırlıkları, Haziran 1980’den itibaren Genelkurmay Karargahı’nda yapılmaya başlandı. Kod ismi “Bayrak Harekâtı” olan darbe, birinci olarak bütün ordu kumandanlarına gönderilen buyrukla 11 Temmuz saat 04.00’te hayata geçirilmek istendi lakin 2 Temmuz’da Süleyman Demirel’in başbakanlığındaki hükümetin güvenoyu almasıyla plan ertelendi.
Marşın bitiminde Genelkurmay ve Ulusal Güvenlik Kurulu Lideri Orgeneral Kenan Cihan imzasıyla yayımlanan Ulusal Güvenlik Kurulu’nun bir numaralı bildirisi okunmaya başlandı. Bu bildiriyi 5 bildiri daha izledi. Ulusal Güvenlik Kurulu’nun bildirileri aracılığıyla, gözaltı mühletleri 90 güne çıkarıldı. Adil yargılanma hakkı büsbütün kaldırılarak Sıkıyönetim Komutanlıklarınca Sıkıyönetim Mahkemeleri kuruldu.
“Kaybolan devlet otoritesini yine tesis etmek…”
Türk demokrasisine darbe yapıldığının en resmi açıklaması ve münasebeti ise periyodun Genelkurmay Lideri Orgeneral Kenan Evren tarafından duyuruldu.
Evren, darbenin münasebetini, “… Kendi kendini denetim edemeyen demokrasiyi sağlam temeller üzerine oturtmak, kaybolan devlet otoritesini tekrar tesis etmek için idareye el koymak zorunda kalmıştır.” tabirleriyle anlatmıştı.
12 Eylül 1980 – Milliyet gazetesi manşeti
Darbenin Cihan dışındaki uygulayıcıları ise Kara Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Kumandanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Kumandanı Orgeneral Sedat Celasun‘dan oluşan komuta kademesiydi.
12 Eylül askeri darbesiyle milletvekilliği sona eren ve gözaltına alınan Başbakan Süleyman Demirel (sağda) ve CHP Genel Lideri Bülent Ecevit (solda ) eşleri Nazmiye Demirel (sağ 2) ve Rahşan Ecevit (sol 2) ile birlikte kaldıkları Çanakkale Gelibolu Hamzaköy’deki Türk Silahlı Kuvvetleri misafirhanesinden alınarak Etimesgut Askeri Havaalanı’na getirildi
Darbe gerekçeleri
TSK’nın emir-komuta zinciri içinde gerçekleştirdiği darbenin en değerli münasebeti “güvenlik” oldu.
TBMM’nin 22 Mart 1980’de birinci cinsini yaptığı Cumhurbaşkanlığı seçimini, 114 tıp oylama yaptığı halde darbe gününe kadar sonuçlandıramamasının da tesirli olduğu süreçte birçok cinayet işlendi.
Gazeteci Abdi İpekçi, Emniyet Müdürü Cevat Yurdakul, DİSK ve Maden-İş Sendikası Genel Başkanı Kemal Türkler, MHP Genel Lider Yardımcısı Gün Sazak, Eski Başbakan Nihat Erim, Adalet Partisi İstanbul Milletvekili İlhan Hâkim Darendelioğlu, CHP İstanbul Milletvekili Abdurrahman Köksaloğlu, MHP Gaziosmanpaşa İlçe Başkanı Ali İstek Altınok ile eşi ve kızının öldürülmesi üzere çok sayıdaki siyasi cinayet, generallerin münasebetleri olarak tarihe geçti.
6 Eylül’de Konya’da düzenlenen “Kudüs Mitingi” de darbe idaresi tarafından “şeriatçı girişim” olarak gösterilmişti.
Milli Güvenlik Kurulu’nun 1 numaralı bildirisi
Yüce Türk Milleti;
Büyük Atatürk’ün bize emanet ettiği ülkesi ve milletiyle bu bütün olan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti, son yıllarda, izlediğiniz üzere dış ve iç düşmanların tahriki ile, varlığına, rejimine ve bağımsızlığına yönelik fikri ve fiziki haince ataklar içindedir.
Devlet, esas organlarıyla işlemez duruma getirilmiş, anayasal kuruluşlar tezat yahut suskunluğa bürünmüş, siyasi partiler kısır çekişmeler ve uzlaşmaz tavırlarıyla devleti kurtaracak birlik ve beraberliği sağlayamamışlar ve gerekli önlemleri almamışlardır. Böylelikle yıkıcı ve bölücü mihraklar faaliyetlerini alabildiğine arttırmışlar ve vatandaşların can ve mal güvenliği tehlikeye düşürülmüştür.
Atatürkçülük yerine irticai ve öteki sapık ideolojik fikirler üretilerek, sistemli bir biçimde ve haince, ilkokullardan üniversitelere kadar eğitim kuruluşları, yönetim sistemi, yargı organları, iç güvenlik teşkilatı, personel kuruluşları, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en pak köşelerindeki yurttaşlarımız dahi atak ve baskı altında tutularak bölünme ve iç harbin eşiğine getirilmişlerdir. Kısaca devlet güçsüz bırakılmış ve acze düşürülmüştür.
Aziz Türk Milleti:
İşte bu ortam içinde Türk Silahlı Kuvvetleri, İç Hizmet Kanunu’nun verdiği Türkiye Cumhuriyeti’ni kollama ve müdafaa misyonunu ulu Türk Milleti ismine buyruk ve komuta zinciri içinde ve buyrukla yerine getirme kararını almış ve ülke idaresine bütünüyle el koymuştur.
Girişilen harekatın maksadı, ülke bütünlüğünü korumak, ulusal birlik ve beraberliği sağlamak, beklenen bir iç savaşı ve kardeş hengamesini önlemek, devlet otoritesini ve varlığını tekrar tesis etmek ve demokratik nizamın işlemesine mani olan sebepleri ortadan kaldırmaktır.
Parlamento ve Hükümet feshedilmiştir. Parlamento üyelerinin dokunulmazlığı kaldırılmıştır.
Bütün yurtta sıkıyönetim ilan edilmiştir.
Yurt dışına çıkışlar yasaklanmıştır.
Vatandaşların can ve mal güvenliğini hızla sağlamak bakımından saat 05.00’den itibaren ikinci bir emre kadar sokağa çıkma yasağı konulmuştur.
Bu kollama ve muhafaza harekatı hakkında teferruatlı açıklama bugün saat 13.00’deki Türkiye Radyoları ve Televizyonun haber bülteninde tarafımdan yapılacaktır. Vatandaşların sükunet içinde radyo ve televizyonları başında yayınlanacak bildirileri izlemelerini ve bunlara tam uymalarını ve bağrından çıkan Türk Silahlı Kuvvetleri’ne güvenmelerini beklerim.
Aynı plan, tekrar tıpkı isimle 12 Eylül sabaha karşı uygulamaya konuldu, artık sokaklara palet ve postal sesleri hâkimdi.
Emir-komuta zinciri içinde gerçekleştirilen bu darbe, 27 Mayıs 1960 Darbesi ve 12 Mart 1971 muhtırasının akabinde Türkiye Cumhuriyeti tarihinde silahlı kuvvetlerin idareye üçüncü açık müdahalesi olarak tarihteki yerini aldı.
Siyasiler sürgüne gönderildi
12 Eylül Darbesi ile Süleyman Demirel’in başbakanı olduğu hükümet vazifeden alındı, TBMM feshedildi. 1970 sonrasında değiştirilen 1961 Anayasası uygulamadan kaldırıldı ve Türkiye siyasetinin tekrar tasarlandığı askeri periyot başladı.
Cuntacılar, 13 generali ülke genelinde ilan ettikleri 13 sıkıyönetim bölgesine kumandan olarak atarken Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay dışındaki derneklerin faaliyetleri de durduruldu.
Siyasi partileri de lağveden askeri idare, Süleyman Demirel ile Bülent Ecevit‘i Hamzakoy’a, Necmettin Erbakan ile Alparslan Türkeş‘i ise Uzunada’ya sürgüne gönderdi. Siyasi yasaklar geldi.
Darbeye liderlik eden 5 generalin oluşturduğu Ulusal Güvenlik Kurulu, bütün yetkileri ele aldı. Eski Deniz Kuvvetleri Kumandanı Bülent Ulusu’ya kurdurulan hükümet, 21 Eylül’de vazifeye başladı.
Darbenin akabinde geçen 3 yıl içinde kıymetli kanunların tamamına yakını değiştirildi ve askeri idarenin belirlediği Müşavere Meclisi tarafından hazırlanan Anayasa, yapılan “güdümlü” referandumla yüzde 92’lik “Evet” oyu aldı.
Halk oylamasında, Kenan Cihan cumhurbaşkanı seçilirken askeri idare üyelerinin ömür uzunluğu yargılanmasını engelleyen süreksiz 15. husus, 2010’daki Anayasa değişikliği referandumuna kadar yürürlükte kaldı.
“Asmayalım da besleyelim mi?”
Yönetime el koyan cuntacı askerler, acısı yıllarca sürecek idamların kararını da verdi. Darbe sürecinde 650 bin kişi gözaltına alınırken, 517 kişi için idam istendi.
Darbeden sonra birinci idamlar, 9 Ekim 1980 tarihinde gerçekleşti. Birinci olarak sol görüşlü Necdet Adalı, ardından ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüğü gerekçesiyle karar giyen 17 yaşındaki Erdal Eren, 19 Mart 1980’ta idama mahkum edildi.
İdama mahkum edilen Erdal Eren
Darbeye liderlik eden 5 generalin oluşturduğu Ulusal Güvenlik Kurulu, bütün yetkileri ele aldı. Eski Deniz Kuvvetleri Kumandanı Bülent Ulusu’ya kurdurulan hükümet, 21 Eylül’de misyona başladı.
Darbenin akabinde geçen 3 yıl içinde kıymetli kanunların tamamına yakını değiştirildi ve askeri idarenin belirlediği Müracaat Meclisi tarafından hazırlanan Anayasa, yapılan “güdümlü” referandumla yüzde 92’lik “Evet” oyu aldı.
Halk oylamasında, Kenan Cihan cumhurbaşkanı seçilirken askeri idare üyelerinin ömür uzunluğu yargılanmasını engelleyen süreksiz 15. husus, 2010’daki Anayasa değişikliği referandumuna kadar yürürlükte kaldı.
Referandumdan sonra yapılan anayasa değişikliğiyle “Milli Güvenlik Kurulu üyelerinin yargılanmayacağını düzenleyen Anayasa’nın süreksiz 15. maddesi” yürürlükten kaldırıldı. Türkiye genelinde birçok kişi ve örgüt, darbenin sorumluları ile bu şahısların buyruk ve talimatlarını uygulayanlar hakkında soruşturma başlatılması için cürüm duyurusunda bulundu.
Ankara 12. Ağır Ceza Mahkemesinin, Ankara Cumhuriyet Başsavcılığının soruşturma kapsamında, Cihan ile Şahinkaya hakkında hazırladığı iddianameyi, 10 Ocak 2012’de kabul etmesiyle Türkiye tarihinde birinci sefer bir darbenin sorumluları yargı önüne çıktı. İddianamede iki kumandan, ”Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın tamamını yahut bir kısmını değiştirmeye yahut ortadan kaldırmaya ve anayasa ile teşekkül etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisini ortadan kaldırmaya yahut vazifesini yapmasına pürüz olmaya cebren teşebbüs etmek” ile suçlandı.
Müebbete çarptırıldılar, cezaevine girmeden öldüler
Cumhuriyet Savcısı Erdinç Hakan Özdabakoğlu, 12 Eylül Davası’nda verdiği temel hakkındaki görüşte, sanıklar Cihan ve Şahinkaya’nın, 765 sayılı TCK’nın “Devlet kuvvetleri aleyhine cürümler” başlıklı 146. hususu uyarınca ağırlaştırılmış müebbet mahpusla cezalandırılmalarını istedi.
Mahkeme Başkanı Oktay Saday‘ın açıkladığı karara nazaran Cihan ve Şahinkaya, “21 Aralık 1979’da periyodun Başbakanı’na verdikleri muhtırayla Anayasa’yı ve TBMM’yi ortadan kaldırmaya ve vazifesini yapmasını engellemeye teşebbüs kabahatinden, 12 Eylül 1980’de de cebren Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nı tağyir, tebdil yahut ilgaya ve bu kanun ile teşekkül eden TBMM’yi ıskat ve cebren men hatasından hareketlerine uyan 765 sayılı TCK’nın 146/1. hususu gereğince” ağırlaştırılmış müebbet mahpus cezasına çarptırıldı. Takdiri indirimle bu cezalar, “müebbet mahpus cezası”na çevrildi.
Evren ve Şahinkaya hakkında, Askeri Ceza Kanunu’nun “askeri rütbelerin sökülmesi”ne ait 30. unsurunun de uygulanmasına karar verildi.
Kararın akabinde Cihan ve Şahinkaya’nın avukatı, 24 Haziran 2014’de kararın bozulması istemiyle temyiz dilekçesini Ankara 10. Ağır Ceza Mahkemesine verdi. Yargıtay 16. Ceza Dairesi, temyiz incelemesi sürerken Cihan, 10 Mayıs 2015’te tedavi gördüğü Gülhane Askeri Tıp Akademisinde 98 yaşında, devrin Hava Kuvvetleri Kumandanı emekli Orgeneral Şahinkaya da 9 Temmuz 2015’te 90 yaşında hayatını kaybetti.
Yargıtay 16. Ceza Dairesi, temyiz incelemesinde, sanıkların vefatları nedeniyle davanın düşürülmesine karar verdi.