Haber Sol gazetesinin köşe muharriri Korkut Boratav, “Çin iktisat siyasetlerinde yörünge değişikliği” başlıklı köşe yazısında Çin’in yeni iktisat kararlarının manasını okuyucuları için yazdı. “Son aylarda yeni periyodun iktisadî öncelikleri yoğunlukla tartışıldı. 24 Eylül’de makro-ekonomik genişlemeye geçiş kararlaştırıldı. Bir “yörünge değişikliği” olarak da yorumlanabilir” diyen Boratav, köşesinde şunları kaydetti;
“Korona salgını sonrasında Çin iktisadı, dinamizm ile dinginleşme eğilimi ortasında “kararsız” bir pozisyona geçti. Yıllık büyüme maksatlarının gerçekleşebileceği kuşkulu görünmeye başladı. O gelişmeleri iki yazıda (soL Haber, 14 ve 29 Mart 2024) özetlemiştim…
PLANLAMA MI? TALEP İDARESİ Mİ?
Tartışma, “ekonomi idaresinin acil önceliği” üzerinde ağırlaşmıştı. Başlangıçta stratejik planlama ile kısa periyotta toplam talebin idaresi ortasındaki ikilem (karşıtlık) olarak da anlaşıldı. Çin Halk Cumhuriyeti’nde iktisat idaresi, bu ikilemi içermez. Hakikaten, 2021-2025 periyodunu kapsayan 14’ncü Beş Yıllık Plan hala uygulanmaktadır. Bu plan, Made in China 2025 ismini taşıyan teknolojide, üretim haritasında dönüşümleri hedefleyen stratejik bir tasarı ile bütünleşmiştir. (Batı iktisat terminolojisinde bu cins stratejik tasarılar, son devirlerde sanayi siyasetleri olarak isimlendirilmektedir.)
Çin’de kaynak tahsisini kısa devirde etkileyen siyasetler (devletin de etkin bir ‘oyuncu’ olduğu) piyasa düzenekleri içinde uygulanır. Batı ekonomilerindeki üzere iki ayaklıdır: Bir ayağı Merkez Bankası’nın kontrolünde para siyaseti araçlarını içerir. Başka ayağı merkezî hükümetin ve lokal idarelerin harcamaları, vergileri ve borçlanmaları (tahvil ihracı) ile gerçekleşen kamu maliyesi araçlarından oluşur.
Bu çerçevede planlama ile toplam talep idaresi ortasındaki ayrım, (i) uzun vadeli (stratejik) teknoloji/sanayi dönüşüm evrakları, (ii) beş yıllık planlar ve (iii) aktüel para/maliye siyaseti kararlarından oluşan bir bileşkedir. Kurumsal, kavramsal terslik yoktur.
Ancak bu bileşke, yeni öncelikler açısından 2024’te önemli uyumsuzluklarla karşılaşmıştı. Bir yandan 4’ncü sanayi ihtilali olarak da yorumlanan teknolojik sıçrama gerçekleşmekte; Batı’da tedirginliklere, kıskançlığa yol açmaktadır. Öte yandan, toplam talep yetersizliği deflasyona yol açmakta; bu yılın büyüme amacı sorgulanmaktadır.
Temmuz’da ÇKP Merkez Komitesi, önümüzdeki devrin önceliklerini belirlemek gayesiyle toplanmıştı. Ekonomik öncelikler konusunda bir uzlaşma sağlandı; yayımlandı. Robert Wu, bu uzlaşmayı ‘daha çok yenilik, daha çok tüketim…’ olarak özetledi (Baiguan, 24 Temmuz 2024). Daha çok yenilik, üretim güçlerinde niteliksel teknolojik dönüşüm olarak öne çıktı. Daha çok tüketim tetiklemesi beklenen para ve maliye siyasetleri ise açıklanmadı.
BBC de 19 Eylül’de benzeri bir kıymetlendirme yaptı: ‘Temmuz’da ÇKP arz önceliklerine tartı verdi. Yakın gelecekte zayıf tüketim talebine ve derinleşen deflasyona karşı tesirli tedbirler bu nedenle beklenemez’
Durgunlaşma eğiliminin aşılmasını uman etraf hayal kırıklığına sürüklendi. Sonraki aylarda da Temmuz’daki ‘uzlaşma’yı ciddiyetle sorgulayan bir tartışmayı tetikledi. İki ay sonunda güzergâh değişti; kısa periyotlu talep idaresi yeğlendi. Tartışmalardan örnekler verelim.
HAYEK DEĞİL, KEYNES…
Tartışmalarda Peking Üniversitesi’nin Ulusal Kalkınma Okulu öğretim üyelerinden Şu Gao (Xu Gao) bir yazısında, okurları yüzyıl öncesinin bir polemiğine götürüyor. Çin iktisadının kısa devirli önceliklerini, piyasa düzeneğinin tutkunu, sosyalizm ve planlama düşmanı Frederick Hayek’i eleştirerek savunuyor. (Pekingnology, 18 Eylül 2024).
Şu Gao’nun Hayek eleştirisi, bu iktisatçının anti-sosyalizmini hedeflemiyor. Devletsiz bir piyasa sisteminin aktifliği sağlayan tek model olduğu tezini reddediyor. Şu’ya nazaran, ‘Çin’de piyasa iktisadı, Çin’e mahsus faal bir piyasa ile yeterli işleyen bir devletin organik bütünleşmesini içerir. Batı’ya nazaran üstünlüğümüz devletin güçlü rehberliğinden ve piyasaların devlete bağımlılığından kaynaklanır’
Kısa periyotta iktisat idaresinin izlemesi gereken unsurları ise Hu, direkt Keynes’e (1923 tarihli A Tract on Monetary Islahat kitabına) referans vererek açıklıyor. Maksat, kaynakların tam kullanımı olmalıdır. Çin şartlarında aksaklık, işsizlik değil, sabit sermaye stokunda atıl kapasite ile tanımlanmalıdır: ‘Toplam talep yetersizse çok arz kapasitesi oluşmuştur. Bu durum enflasyonun düşmesi ve ödemeler istikrarında fazlalar ile belirlenir. Tamir, ekonomiyi canlandırma tedbirleri başlatılmalıdır’ Arz kısıtlarını zorlayan çok talep ise enflasyonun hızlanması ve cari süreç açıkları ile ortaya çıkar. ‘Kemer sıkma’ o vakit gündeme gelmelidir.
Şu Gao ‘canlandırma ve kemer sıkma önlemlerinde’, maliye siyaseti araçlarını yeğlemektedir. Para arzı sabitken artan kamu harcamaları piyasa faizlerini yükseltebilir; telafi gerekirse mali genişlemeye de geçilir.
Şu’ya nazaran, kısa vadede gerekli canlandırma yahut kemer sıkma tedbirleri uygulanmadan stratejik amaçlar doğrultusunda uzaklık alınamaz. Bugünkü şartlarda ‘Çin’de iktisadın tesirli biçimde yönetilmesi, canlandırma tedbirlerine geçiş ile mümkün olacaktır’ Robert Wu’nun terminolojisi ile ‘daha fazla tüketim’ sağlanmadan uzun periyodun gayesi olan ‘daha fazla yeniliğe odaklanmak’ beyhudedir.
İKTİSATÇILAR TOPLUMSAL YARDIMLARIN ARTMASINI SAVUNUYOR
Pekingnology sitesi, Çin’de özel tüketim harcamalarını artırmak için önde gelen iktisatçıların tekliflerini aktarıyor. Hepsi devlet kaynaklı toplumsal yardımların yahut toplumsal güvenlik harcamalarının artırılmasını savunmaktadır (22 Ağustos 2024).
Özel tüketimi artırma teklifleri tartışılırken anlaşılıyor ki, hükümet etraflarında refahçılık (‘welfarism’), tembelliği teşvik eden bir tuzak olarak görülmektedir. Mao’nun ‘demir çanak’ olarak da isimlendirilen eşitlikçi toplumsal siyasetlerini reddeden Deng periyodunun bugüne taşınan mirası olsa gerektir. Mevzuyu bugünlerde tartışan iktisatçıların birçok ise, ‘tembelliği tanımlamak, ayırt etmek güçtür. Toplumsal güvenliği herkesi kapsayan genel bir sisteme dönüştürmek zarurî ve kaçınılmazdır’ görüşündedir.
Doğrudan doğruya nakit yahut tüketim kuponları olarak dağıtılan toplumsal yardımları yeğleyen iktisatçılar da var. Finansman yükünün kamu (özellikle inşaat) yatırımlarını kısarak karşılamak da önerilmektedir. Makro-ekonomik dengeyi sermaye birikiminden tüketime kaydırmak, uzun devri ilgilendiren stratejik bir adımdır.
Tüketim harcamalarını da kamçılayacak öbür radikal tahliller de öneriliyor: Devlet işletmeleri pay senetlerinin tüm vatandaşlara, kârlarının personellere dağıtılması… Mülkiyet bağlantılarını dönüştüreceği için ÇKP’nin 2027 Kongresi’ne dönük bir davet olarak yorumlanabilir.
Makro-ekonomik genişleme: Evreleri, içeriği…
Sözünü ettiğim tartışmalara kamu idaresinden uzmanlar da katıldı. ÇKP idaresinin de teklifleri izlediği son günlerde alınan makro-ekonomik genişleme kararlarından anlaşılıyor.
İlk olarak 24 Eylül’de siyaset faizi, mevcut kredi faizleri, bankaların mecburî rezerv oranları önemli boyutlarda indirildi. Merkez Bankası Başkanı, hisse senetlerini desteklemek üzere borsalara 800 milyar yuan’lık kaynak ayrıldığını açıkladı. Bu karar, Çin Merkez Bankası’nın pay senetleri piyasasına likidite pompalamasının birinci örneğidir. Şenzen ve Şanghay borsalarında Çin pay senetleri yüzde 15’lik bir sıçrama sonrasında yeni platformlara yerleşti.
26 Eylül’de de ÇKP Politbürosu iktisat gündemli bir toplantı yaptı. Toplantı sonunda yayımlanan bildiriyi Çin Merkez Bankası bünyesindeki Finans Okulu Dekanı Tian Xuan yorumluyor; bir yörünge değişikliğinin işaretlerini vurguluyor (Pekingnology, 28 Eylül 2024): Yakın geçmişteki benzerlerine nazaran bildiri yarı-yarıya kısaltılmıştır. İktisat bahislerinde ekseriyetle kullanılan optimist klişeler kaldırılmıştır. Evrak, kısa vadeli sakinleşmenin ciddiyetle çözülmesine dönük direktiflerle yetinmektedir.
Son olarak 8 Ekim’de Çin Kalkınma ve Islahat Komitesi (Deng öncesinin Planlama Örgütü) başkanı Zheng Shanjie bir basın toplantısı ile nakdî genişlemeyi destekleyen maliye siyaseti tedbirlerini açıkladı. (South China Morning Post, 8 Ekim 2024). Öğreniyoruz ki, 2024’te yatırım projelerinin finansmanı için Hazine’nin 3,12 trilyon yuan’lık tahvil ihracı borçlanması kararlaştırılmış; birinci dokuz ayda toplamın yüzde 91’i kullanılmıştır. 2025 bütçesinden de ön-ödeme olarak 100 milyar yuan aktarılacaktır. Son on iki ayı kapsayan malî genişleme, Çin ulusal gelirinin yüzde 3,4’ünü aşmaktadır”